Ekonomiczne znaczenie pieniądza papierowego opiera się na jego nieograniczonej wymienialności, co sprawia, że nabiera on cech najbardziej płynnego dobra[24].
Pełna wymienialność sprawia, że pieniądz papierowy staje się w istocie najbardziej wygodną formą ogólnego roszczenia, które każdy, kto jest jego właścicielem, posiada w stosunku do dóbr, których charakter może określić w dowolnym momencie[25].
Mówiąc ściślej, chodzi o wymienialność pieniądza papierowego na dwóch płaszczyznach. Pierwsza obejmuje wymianę pieniądza na dobra stanowiące składniki realnego bogactwa bądź też elementy realnego dochodu. Druga natomiast dotyczy wymiany pieniądza papierowego na zagraniczne pieniądze papierowe, czyli na dewizy. Tak więc w zakres pojęcia wymienialności pieniądza papierowego wchodzi wymienialność na dobra oraz wymienialność na inne waluty papierowe. Tylko w pełni wymienialny pieniądz papierowy jest pieniądzem w ścisłym tego słowa znaczeniu, ponieważ tylko pod tym warunkiem może on pełnić wszystkie możliwe funkcje pieniądza.
W gospodarce planowej wymienialność pieniądza papierowego podlega poważnym ograniczeniom. Dlatego gospodarka planowa nie może dysponować pieniądzem w ścisłym znaczeniu. Wynika to w sposób oczywisty z istotnych cech tej gospodarki. W wewnętrznych stosunkach pieniężnych wymiana pieniądza ogranicza się do transakcji na detalicznym rynku konsumpcyjnym. Tutaj konsumenci, zgodnie ze stosowanymi formami podziału dochodu społecznego, mogą swobodnie wymieniać zarobione pieniądze na towary znajdujące się na półkach sklepowych. Natomiast poza tym rynkiem wymienialność pieniądza jest ograniczana przez plan. Wszystkie transakcje dotyczące dostaw środków produkcji dla przedsiębiorstw produkcyjnych oraz dostaw dóbr konsumpcyjnych do detalicznej sieci organizacji handlowych mają charakter planowy.
Znaczy to, że mogą być one finalizowane tylko na podstawie wcześniej ustalonych przydziałów i rozdzielników, które określają ich rozmiary, warunki realizacji oraz strony w nich uczestniczące. W tych przypadkach pieniądz pozbawiony jest swego ekonomicznego znaczenia, ponieważ posiadanie go nie kreuje ogólnego roszczenia ani w stosunku do dóbr będących środkami produkcji, ani nawet w stosunku do dóbr konsumpcyjnych sprzedawanych hurtowo. Roszczenie takie stwarza natomiast przydział wyrażony w wymiarze fizycznym. Pieniądz w takim wypadku pełni rolę jednostki obrachunkowej, używanej ze względu na konieczność kalkulacji cen towarów nabywanych detalicznie przez gospodarstwa domowe. Wolno zatem twierdzić, że w gospodarce planowej pieniądz papierowy może mieć naturę ogólnego roszczenia w wymianie wewnętrznej tylko w stosunku do dóbr sprzedawanych na detalicznym rynku konsumpcyjnym, co oczywiście nie wyklucza możliwości ograniczenia jego wymienialności również i na tym rynku.
Ograniczona wymienialność pieniądza papierowego w wymianie wewnętrznej przesądza w pewnym sensie o jego wymienialności w wymianie międzynarodowej. W istocie trudno byłoby wykazać, w jaki sposób kraj o gospodarce planowej mógłby zapewnić wymienialność swojej walucie na rynkach międzynarodowych. Obroty handlu zagranicznego są regulowane przez plan centralny. Plan określa zadania poszczególnych przedsiębiorstw w dziedzinie eksportu; równocześnie zaś przesądza o podziale dostaw pochodzących z importu. Z racji centralizacji handlu zagranicznego obroty te są realizowane nie przez poszczególne przedsiębiorstwa eksportujące czy korzystające z importu, lecz przez wyspecjalizowane centrale eksportowo-im-portowe, które są organizacjami wykonawczymi CP na odcinku handlu zagranicznego. Alternatywne rozwiązanie polegające na dopuszczeniu bezpośrednich kontaktów handlowych przedsiębiorstw krajowych z kontrahentami zagranicznymi nie dałoby się pogodzić z istotą gospodarki planowej. Przedsiębiorstwa uczestniczące w wymianie międzynarodowej mogą wyeksportować tyle, ile pozwala plan; podobnie mogą z importu otrzymać tylko tyle, ile przydzielono im z centralnego planu importu. Produkcja eksportowa tych przedsiębiorstw ma określonego adresata, którym z reguły jest określona centrala eksportowa. Podobnie odpowiednie centrale importowe są źródłem, z którego poszczególne przedsiębiorstwa zaopatrują się w dobra importowane. Kontrahenci zagraniczni muszą więc zawierać transakcje z tymi centralnymi organizacjami handlowymi.
Innymi słowy, zagraniczny importer czy zagraniczny eksporter musi negocjować i finalizować transakcje nie na szczeblu przedsiębiorstwa, lecz na szczeblu centrali. Innego sposobu nie ma, jeśli chce sprzedać lub kupić towary w kraju o gospodarce planowej. Rozliczenia z tytułu transakcji międzynarodowych dokonywane na szczeblu centralnym w każdej gospodarce następują wyłącznie w dewizach. Wynika stąd, że kontrahentom zagranicznym handlującym z krajem o gospodarce planowej niepotrzebna jest waluta tego kraju, ponieważ nie uczestniczy ona jako środek płatniczy w transakcjach międzynarodowych. Importerzy zagraniczni nie muszą starać się o zdobycie tej waluty, gdy chcą dokonać zakupów. Byłoby to bezcelowe, ponieważ przedsiębiorstwa nie mogą sprzedawać swoich wyrobów każdemu, kto może je kupić. Wyroby te mają bowiem z góry określone planowe przeznaczenie. Skoro więc importerzy zagraniczni nie potrzebują waluty krajowej, nie może istnieć popyt na nią. Jeśli zaś nie ma popytu, to nie tylko pieniądze, ale każde inne dobro nie może być wymienione.
Jak więc widać, gospodarka planowa likwiduje warunki, które tworzą zapotrzebowanie za granicą na jej walutę, i to jest główna przyczyna, dla której możliwość wymiany jej waluty na rynkach międzynarodowych wydaje się mocno problematyczna. Zbyteczne byłoby dodawać, że potrzeba wymienialności waluty po stronie importerów krajowych tym bardziej nie występuje.
Nie oznacza to, że potrzeba wymiany waluty krajowej w warunkach gospodarki planowej w ogóle nie występuje. Wymiana taka staje się konieczna na przykład z powodu turystyki czy wpływów dewizowych na rzecz indywidualnych obywateli (darowizny, zarobki, renty zagraniczne itp.) czy wreszcie z powodu konieczności utrzymania obcych przedstawicielstw dyplomatycznych. Jakiekolwiek byłyby jednak rozmiary wymiany z tego tytułu w gospodarce planowej, będzie ona miała raczej charakter skupu czy sprzedaży dewiz niż swobodnej wymiany.
Nie wymienialność waluty ma ujemne strony z punktu widzenia racjonalności gospodarowania w skali całej gospodarki. Przede wszystkim uniemożliwia to orientowanie się w rzeczywistej opłacalności handlu zagranicznego. Orientacji takiej dostarczają rzeczywiste kursy dewizowe, których nie da się dokładnie określić bez wymienialności pieniądza krajowego. Ponadto brak wymienialności utrudnia wymianę międzynarodową i ogranicza jej elastyczność.
Na zakończenie rozważań na temat wymienialności pieniądza w gospodarce planowej należy przypomnieć jedynie dla porządku – rzecz oczywista – że warunki wymienialności pieniądza kontroluje tu CP [Por. Z. Fedorowicz, op. cit., s. 111 i in.]. Warunki wymienialności pieniądza zależą od jego wartości, która w przypadku pieniądza papierowego jest określona przez ilość dóbr, które można kupić za określoną jednostkę monetarną. To z kolei zależy od cen, które w gospodarce planowej ustalane są centralnie.
[24] Por. J. Beksiak, Zjawiska inflacyjne w gospodarce socjalistycznej, [w:] Teoria pieniądza…, s. 71.
[25] Por. A. Day, Economics of Money, London 1959, s. 9; A. Day, S. Beza, op. cit., s. 4; G. L. S. Shackle, Expectation, Enterprise and Profil, London 1970, s. 154; B. P. Beckwith, The Economic Theory ofSocialist Economy, London 1952, s. 115.